سویرے چنگابھلا، ہسداکھیڈدا اوہ منڈی گیا سی تے دوپہر ویلے اوہ سارے ہسپتالوں اوس دی لاش چک لیائے سن۔ ڈاکٹر، ٹھانیدار تے کجھ ’سرداراں‘ نے اوہناں نوں پہلاں ڈرایا، پر پھیر دو سو روپیہ دے کے ‘سمجھوتہ’ کر لیا سی۔ اوہ شرابی سرداراں دی جیپ ہیٹھ آ گیا سی۔ جیپ ہیٹھ آؤن توں اوہدی لاش ٹبی اُتے، ڈیرے لیاؤن تک کل اک پہر دا فرق سی۔ تے اکو پہر وچ ہی سبھ کجھ مُک چُک گیا سی۔ ہور ادّھے پہر مگروں جدوں اوہ لامبو لا کے آئے تاں کجھ چر اوہناں تیویاں نوں رون دتا، تے آپ پاسے بہہ کے ایتھوں تُرن دیاں صلاحاں کرن لگ پئے۔پر گبھرو سی، پُھل چگ کے جاندے تاں چنگا سی۔‘‘ مانڈھے نے سرسری صلاح دتی۔

’’کملیا، روزگار دا ویلا۔ پرسوں دی سائی پھڑی بیٹھے آں۔ پُھل کدھرے کسے ہور تاں نہیں لے جانے،دو دن اگوں کیہ تے دو دن پچھوں کیہ!‘‘بابے دھیدو نے رتا تلخی نال جواب دتا۔ تے اگوں کسے نوں گل نہ اوہڑی۔

ڈیرے آئے تاں ساریاں بہہ کے مشورہ کیتا۔ صلاح ایہو بنی کہ جیہڑے نال دے پنڈ والے دو زمیندار کل دیہاڑی لئی سائی پھڑا گئے سن، ویلے سر اوہناں دے کم تے پہنچنا چاہیدا ہے۔ اوس ویلے سارے ‘خیمے’ پٹ کے گدھیاں اُتے لد لئے گئے۔ بڈھےٹھیرے، نیانے، لدے ہوئے سامان اُتے بہہ گئے۔ جوان مُنڈے تے کُڑیاں پیدل تُرپئے۔ دھیدو بابا اپنی حُقی چُک کے اگے لگ تُریا۔

اجے دن اندرباہر سی، پر اسمان اُتے چڑھی دُھوڑ کر کے ہنیرا ہویا جاپدا سی۔ دھرتی اِنج تپ رہی سی جیویں بھٹھ دا ریت پاپا بُھن دتی ہووے۔ ٹبے توں ہیٹھ لہندیاں، قافلے دیاں تیویاں پھیر رون لگ پئیاں۔

’’ مونہہ لگام دیؤ نی، سور دیؤ سوریؤ۔‘‘ بابے دھیدو نے اوہناں نوں جھڑکیا، ’’روزگار تے چلے آں، ایہہ بوکن ڈیہیاں ہوئییں۔‘‘

بابے اگے کوئی نہ کسکیا۔ پر صرف پہر ڈیڈھ پہربھر دی وِدھوا ہوئی چھنوں نے گھنڈ وچوں بابے ول گھور کے ویکھیا تے پچھانہہ ہٹ گئی۔ پھیر اوہدی نگاہ سِوے دیاں لاٹاں اُتے پئی۔ اک وار مڑ اوہدی ہاء نکلی، پر مونہہ اگے دونویں ہتھ دے کے اوس نیویں پا لئی۔ صرف ہتھاں دے انگوٹھے تے انگلاں ہنجھوآں نال بھجدے رہے۔

’’دل ہولا کیوں کردی آں بھرجائی۔‘‘ نیویں پا کے کول آؤندیاں چھنوں دے دیور تاپے نے دھرواس دتا۔

دوجیاں تیویاں اوہنوں چھنوں دے کول آیا ویکھ کے، لمیاں پلانگھاں نال اگانہہ ہو گئیاں۔

چھنوں نے تاپے ول گوہ نال ویکھیا تے گھنڈ سوت کردیاں اکھاں پونجھ لئیاں۔ تاپے دے پکے پیڈے موٹےموٹے نقش اک وار اوہنوں دُھندلے لگے، پر پھیر صاف دِسن لگ پئے۔ سجے مور کولوں پاٹے کڑتے وچوں اوہدے نروئے ہڈاں تے نظر پیندیاں اوہدے پنڈے وچ جھرناہٹ چھڑدی جاپی۔ اپنے نیانیاں ول تکیا۔ اوہ دونویں آپو وچ کھیڈ لگے ہوئے سن۔ سوئے اُتلیاں ککراں دی لُنگ اُتے جمیا گھٹامٹی کرکر ہیٹھ ڈگی جاندا سی۔ بوئیاں، ادّھ سُکا گھاہ، ملھے تے بوٹیاں، سبھ دُھوڑ نال اٹیاں ہوئیاں سن۔ سوئے دا پانی وی بڑا گندھلا سی۔ سوئے دی پٹڑی دے نال نال جیہڑے پہے اُتے ’قافلہ‘ تُریا جا رہیا سی، اوہدی پیک پیر ماریاں سر نوں چڑھدی سی۔ جتیاں، چھتراں دے تلیاں وچ جیویں بھبل پائی ہوئے ہووے، جیویں اوہ نری اگ وچوں لنگھ رہے ہون۔

’’توں غم نہ لائیں، سبھ ٹھیک ہو جانیں!‘‘چھنوں نوں چُپ ویکھ کے تاپے نے اپنی ڈھٹھی پگ دا لڑ ٹنگیا تے چھنوں دیاں سلھیاں اکھاں دیاں کالیاں جھمنیاں اُتے نگاہ ٹکا لئی۔

’’توں میرے نیانیاں نوں سانبھ لئیں گا؟‘‘چھنوں نے گھگی آواز وچ پچھیا۔

’’سامبھن نوں ہور کدھرے، ایہناں نوں ہن اسیں قبیلیوں باہرلیاں دے دوارے تاں نہیں سُٹ آؤنا!‘‘ تاپا موڈھے دھری کھیسی دے دو بمبلاں نوں انگلاں نال وٹ دین لگ پیا۔ ڈانگ اس کچھے مار لئی۔ مونہہ اوہدا تامبے ورگا ہو گیا۔

’’سوچ لے۔‘‘

’’وچ کے تُریا ساں کہ آتھنے۔‘‘

چھنوں نے اوہدے لمے، پیڈے سریر نوں جیویں سر توں پیراں تک جوہ لیا۔ پھیر اپنی چھینٹ دی گھگری اُتے جھٹکا کے ریتا جھاڑیا۔

ا’’ِک واری پھیر سوچ لے!‘‘ چھنوں نے رتا پیر مل کے جُتی جھاڑدیاں، سروں چنی لاہ کے، دوہاں ہتھاں نال اتانہہ ہلاری تے اوہدا گھٹامٹی وی جھاڑ لیا۔

’’توں کیہ اکھوانی ایں ہور؟‘‘  تاپے نے بمبلاں نوں زور نال ملدیاں، اوس ول تاڑ کے ویکھیا۔

سچیں ہی، ہور اوہ کیہ اکھواؤنا چاہندی سی؟

چھنوں نے پل دا پل سوچیا تے اوہدیاں کالیاں شاہ اکھاں دی سلھ الوپ ہو گئی۔ اسمان اتے دھوڑ ہور سنگھنی ہوندی دِسی۔ قافلہ اگانہہ لنگھ گیا سی۔ کوئی بندہ، تیویں صاف وکھائی نہیں سی دیندا۔ سوئے دے نال نال لوکاں سبھ کنکاں وڈھ کے منڈلیاں لا دتیاں ہوئیاں سن۔ کھیت سُنے سن۔

’’چنگا، میری بانہہ پھڑ۔‘‘ چھنوں نے سکھنی بانہہ اگانہہ کردیاں کہیا۔

’’لے!‘‘

چھنوں دے پنڈے وچوں سیک نکلیا۔ اوہدیاں اکھاں تپن لگ پئیاں۔ سر توں پیراں تک لہو ناڑاں وچ رجھدا جاپیا تے کمبدے ہوٹھاں نال صرف ’بس‘ کہہ کے اوہ اوہدے موڈھے لگ گئی۔

اگانہہ جا کے اوہ پٹڑی چڑھ گئے۔ قافلے دے نیانے سوئے وچ نہاؤن لگ پئے سن۔ اوہناں دیاں کلکاریاں تے چیکاں اسمان دی دُھوڑ نوں کھنڈا رہیاں جاپدیاں سن۔ گدھیاں نال جاندے بندےتیویاں، دانےپھکے تے روزگار دیاں گلاں وچ رُجھ گئے سن۔ چھنوں تے تاپا دوئے ہولی ہولی تُردے، ایس دُھوڑ اٹے واتاورن وچ دو پرچھاویاں وانگ جیویں الوپ ہو رہے سن، پر پل کول، چانچک چھنوں ٹھلھ اُتے چڑھ کے پچھانہہ جھاکن لگ پئی۔ اینی دُھوڑ وچوں وی اگ دی لالی اجے دِسدی سی۔

’’کیہ گل؟‘‘ تاپے نے ڈانگ دا اگلا سرا پٹڑی تے ماردیاں پچھیا۔

’’کوئی نہیں۔‘‘چھنوں ٹھلھ توں ہیٹھ اُتر آئی تے پہلاں وانگ ہی چنی توں دُھوڑ چھنڈ کے اوس تاپے دا ہتھ پھیر پھڑلیا۔

قافلہ اگلے پنڈ اپڑن والا سی، پر اجے تک کسے نوں ایہہ خیال نہیں سی آیا کہ چھنوں دا سوہرا سوئے دے پُل دی اوسے ٹھلھ  تے بیٹھا سی جس اُتے چڑھ کے چھنوں نے پچھانہہ تکیا سی۔ اوہدے بُڈھے گوڈے تُرنوں جواب دے گئے سن۔ اوہ ‘راہاں وچ’ پنجاں وچوں اج تیجا پُتر گوا کے، چُپ چپیتا، قافلے پچھے تُر آیا سی، تے اپنی حُقی دی اگ دے آسرے، پُل تک پہنچ گیا سی، پر ایتھے آ کے حُقی دی اگ بُجھ گئی سی۔ حُقی دی اگ وانگ ہی ہُن دُھوڑ تے رات دا ہنیرا اینا سنگھنا ہو چکا سی کہ ہتھ نوں ہتھ ماریا نہیں سی دِسدا۔

’’ایوں ڈھیری ڈھاہیاں کیہ بن دے رتنیاں۔‘‘ اوس ہمبھلا مار کے اُٹھن دا یتن کردیاں اپنے اوس ‘منی رام’ نوں کہیا جس نال گلاں کرن دی عادت اوہنوں جیویں کئی ‘جنماں’ توں پئی ہوئی سی۔

پر اُٹھ کے تریا نہیں گیا۔ اک وار جی کیتا مڑ ٹھلھ اُتے بہہ جائے، پھیر اوس ہتھ وچ پھڑی حُقی نوں ویکھیا تے چلم دی اگ ٹوہ کے، پہی کول کھڑوتے اک ون ہیٹھ جا بیٹھا۔ ڈکے ‘کٹھے کر کے جیب وچوں ڈبی کڈھی تے اگ بال لئی۔ حُقی اُتے اگ دھر کے جدوں دو تن سوٹے لائے تاں اوس نوں اپنیاں کڑکدیاں ہڈیاں وچ تاء آؤندا جاپیا۔ بچدی اگ اُتے اوس پیر ماریا تے کھنگھدیاں، پٹڑی آ چڑھیا، پر ٹھلھ کول آ کے سجے گوڈے وچ انتاں دی پیڑ ہوئی۔

’’ہار گئیں رتنیاں!‘‘  اوس جیویں کچیچی وٹی تے حُقی دی نڑی مونہہ نال جوڑ کے، پیڑ کردے گوڈے نوں دھریکدا اگانہہ تُرپیا۔ قافلہ بڑا دُور لنگھ گیا سی، پر بابے دِھیدو دے ہوکرے اوہنوں سُن رہے سن۔

’’وگے آؤ، وگے آؤ کوہڑیؤ دن چھپدائے کہ چڑھدے!‘‘

کڈا اُچا، گڑھکے والا بول سی۔

دِھیدو نے وی تاں اپنے چارے پتر ایوں ای ’راہاں وِچ‘ گوا لئے سن، پر اوہ ہاریا نہیں سی۔

’’میں وی کیہڑا ہارئیں!‘‘  اوہ دِرڑتا نال بولیا۔

’’نہیں! توں تاں ہار گئیں رتنیاں!‘‘ ’منی رام‘ بول پیا۔

رُک کے رتنا سجے ہتھ نال اپنے کھیسے وچ نوٹ ٹوہن لگ پیا، تے کھبے نال حُقی نیویں کر کے اوہدے مڑ ‘سئوندے جاندے’ چنگیاڑیاں نوں گھورن لگ پیا۔ تے پھیر چانچک اوہنے حُقی سوئے وچ وگاہ ماری۔

’’میں جو کہنیں توں ہار گیئیں!‘‘ اوہ کچیچی وٹ کے چیکیا تے کھیسے وچ پائے ہتھ نے نویں نوٹ مروڑ کے کرونڈا کر دتے۔

’قافلہ ‘بڑی دُور، جیویں ’منزل ‘تے وی اپڑ گیا سی، پر رتنا اوتھے ای کھڑوتا ہنیرے نوں گُھور رہیا سی۔