جے میں اپنے سوچاں دے گھوڑے دوڑاواں تاں میرا خیال ہے کہ تسیں اجیہے پہلے لیکھک ہو، جو کسے عدالت وچ جج دے عہدے تے لگے ہو۔ کتھوں گل بات شروع کریئے ؟ چلو، تہاڈی مڈھلی زندگی توں شروع کردے ہاں۔ اپنے بچپن تے تعلیم بارے دسو۔
گجرانوالا ڈویزن دے ضلع حافظ آباد دے اک نکے جیہے پنڈ چک غازی وچ میرا جنم ہویا۔ میں اپنے چھ بھین بھراواں وچوں سبھ توں وڈا ہاں۔ ماں پیو دونوں ای ان پڑھ سن پر مینوں پڑھاؤن دا اوہناں نوں بڑا چاء سی۔ پنجویں تک اپنے پنڈ ای پڑھیا، مگروں مڈل، اک ہور پنڈ دے سکول توں تے میٹرک اگوں تیجے پنڈوں کیتا۔ فیر میں گورمنٹ کالج گجرانوالا وچ اپنے ماپیاں دی مرضی دے خلاف داخلہ لے لیا۔ کساناں دے گھراں وچ پیسے کتھے ہوندے سن۔ میں اودوں انجینئر بننا چاہندا سی۔ میں ایف۔ ایس۔ سی۔ تے پھر بی۔ ایس۔ سی۔ کر لئی پر میرا انجینئرنگ یونیورسٹی دا میرٹ نہ بنیا۔ میں سائنس توں تنگ آ گیا ساں تے ہن وکیل بنن دا سوچ لیا۔ پنجاب یونیورسٹی لاہور توں ایل۔ ایل۔ بی۔ کرکے میں پریکٹس شروع کر دتی۔ اجے پریکٹس کردیاں سال کُو ای ہویا سی کہ سول جج دیاں سیٹاں آ گئیاں۔ مقابلے دا امتحان دے کے میں جج بن گیا۔ اپنے پنڈ دا میں پہلا لاء گریجوئیٹ سی۔ نوکری کردیاں ادّھا پنجاب تاں پھر لیا اے تے حالیں پتہ نہیں کیہڑیاں کیہڑیاں تھاواں ویکھنیاں نیں۔ میٹرک کرن توں بعد جیہڑا سفر شروع ہویا سی، اوہ اج وی چلدا پیا اے۔ میری حیاتی اک مسافر دی حیاتی اے۔ گجرانوالا کالج وچ داخلہ لین دا فیصلہ میری زندگی دا ٹرننگ پوائنٹ اے۔ میرا پڑھ جانا وی ہن اک معجزہ ای لگدا اے کیونجو میرے کلاس فیلو راہ وچ ای کِردے گئے۔ فکشن نے وی میری حیاتی بدل دتی اے۔ ایہہ میرا دوجا ٹرننگ پوائنٹ اے۔ ویاہ وی ہویا تے چار بالاں دا پیو ہاں۔ اج کل میں پہلی عدالت اپیل دے جج دے طور تے کم کر رہیا ہاں۔
تہاڈا شعبہ بڑا گمبھیر اے۔ کتھے قانون دی پڑھائی، اک قسم دی متھا پچی۔ کسے اک کیس دا فیصلہ کرن لگیاں بڑا سچیت ہونا پیندا اے۔ ادب ہویا روح دا رج۔ تے زندگی نوں وکھری طرحاں سوچن دا نظریہ۔ مینوں پتہ لگا ہے کہ تسیں بہت پڑھدے ہو۔ مڈھلے دور وچ تساں کیہڑیاں کیہڑیاں کتاباں یاں لیکھکاں نوں پڑھیا؟
– بال پنے وچ پڑھن لئی جاسوسی تے مہینہ وار خواتین ڈائجسٹ لبھ جاندے سن پر کوئی ناول یاں کہانیاں نہیں لبھدیاں سن۔ پنڈ وچ کوئی ایہہ پڑھدا نہیں سی تاں مینوں ناول کتھوں لبھدا۔ دسویں وچ میں نسیم حجازی دے ناولاں دا سنیا۔ فسٹ ائر وچ انجینئر بنن لئی میں سائنس سبجیکٹ رکھ لئے، ویلا ای نہ ملدا کجھ ہور پڑھن لئی۔ فسٹ ائر دا امتحان دے کے ویہلا ہویا تاں گورمنٹ کالج گجرانوالا دے ہوسٹل دے نال سیٹلائٹ ٹاؤن مارکیٹ وچوں کتاباں کرائے اُتے لبھدیاں سن۔ میں اک مہینے وچ نسیم ہجازی دے پنج چھ ناول پڑھ چھڈے۔ پھر مینوں فورتھ ائیر وچ کجھ پڑھن نوں ملیا۔ قدرتی طور تے میرے ہتھ بانو قدسیہ دا ناول ‘راجا گدھ’ لگیا تے مینوں پتہ چلیا کہ کہانی ہوندی کیہ اے۔ اوس سمیں ساڈے کالجاں یونیورسٹیاں وچّ اس ناول دی دُھم سی۔ ایہہ ناول پڑھنہاراں اُتے اثر ضرور کردا اے۔ ممتاز مفتی دے ناول ‘علی پور کا ایلی’ دا وی چرچا سی۔ اصلوں میرا ادبی سفر اودوں شروع ہویا جدوں پنجاب یونیورسٹی لاء کالج وچ میں داخلہ لے لیا۔ لاہور شہر نے مینوں عالمی ادب نال جوڑ دتا۔ اوتھے جیہڑا پہلا ناول میں پڑھیا اوہ فیودر دستوئیفسکی دا ناول ‘کرائم اینڈ پنشمنٹ’ سی۔ ایہہ پڑھ کے مینوں لگا کہ پہلاں جو وی پڑھیا اے اوہ ایہدے ساہمنے ہینا اے۔ یونیورسٹی دے ویلے میں روسی تے فرانسیسی لکھاریاں دے کجھ ناول پڑھن دے نال منٹو، بیدی، غلام عباس، قرة العین حیدر نوں وی پڑھ لیا۔ ایہدے نال ای پسند تے ناپسند دا رولا شروع ہو گیا۔ ‘کرائم اینڈ پنشمنٹ’ توں بعد دوجا ناول جس مینوں نویں راہ وکھائی، اوہ چنوا اچیبے دا ناول ‘تھنگز فال اپارٹ’ سی۔ ایہہ ناول میں 2015 وچ پڑھیا جدوں میری نوکری لاہور وچ سی۔ افریقہ تے ایشیا وچ سامراج واد دے سپ بارے ایس ناول نے میرا دھیان کھچیا تے اپنے اج دے سماج دی کجھ کجھ سمجھ آؤنی شروع ہوئی۔ ایس حوالے نال نیرد چندر چودھری تے رنجیت گوہا دیاں نان فکشن کتاباں میرے اُتے گوڑھا اثر چھڈیا۔ میرا ادب پڑھن دا تیجا دور اودوں شروع ہویا جدوں میں لاطینی امریکہ تے جرمن ادب ول نگاہ ماری۔ روبرٹ موزیل تے ٹامس مان دے ناولاں نے مینوں نویں لیہے چاڑھ دتا۔ لاطینی امریکہ دے خولیو کورتازار، ماریو برگس یوسا، خورخے لوئیس بورخیس، الیخاندرو زامبرا، ولیریا لوئیسل تے روبرتو بولانو مینوں چنگے لگے۔ روبرتو بولانو دا ناول ‘2666’ بہت ودھیا تے گنھیا ہویا اے۔ ایس صدی دے وڈے ناولاں وچ اوہنوں گنیا جاوے گا۔
کہانیاں لکھن پچھے وی کوئی گھٹنا سی؟ کدھرے کسے مٹیار دے عشق نے ادب ول تاں نہیں توریا۔ جوانی وچ ایداں ہوندا اے، کسے نوں کوئی کڑی سوہنی لگن لگدی اے۔ اسیں اوس دی تانگھ وچ کویتا لکھن لگدے ہاں۔ اوہ کیہڑےحالات سن؟ جیہناں نے تہانوں ایس پاسے ول توریا۔
میں پہلی وار کاغذ اُتے شبداں دے رنگ بھرن دی کوشش دسویں دا امتحان دین توں بعد کیتی۔ میں اوس لکھت نوں لکاؤندا وی رہیا تے دل اندر ایہہ سدھر وی سی کہ کوئی ایہنوں پڑھے۔ اوہ کوئی فکشن نہیں سی سگوں ڈائری ورگی کوئی شے سی، جیہدے وچ حیاتی نوں اوس بوٹے وانگوں ظاہر کرن دی کوشش کیتی سی جیہڑا چارے پاسیوں کنڈیاں وچ گھریا ہویا اے۔ تقدیر دے سوال نے مینوں اودوں توں ای تنگ کیتی رکھیا اے۔ پھر میں سیکنڈ ائیر وچ دوجی کوشش کیتی پر چھیتی ای سائنس دیاں کتاباں پچھے لگ کے لکھنا چھڈ دتا۔ میں شعر لکھن دا وی جتن کیتا پر مینوں چانن ہو گیا کہ ایہہ کم میرے وسوں باہرا اے۔ تیجی کوشش میں پنجاب یونیورسٹی لاء کالج وچ اپنا داخلہ ہون پچھوں کیتی۔ مینوں فکشن، فلسفہ تے تاریخ پڑھنا چنگا لگدا سی۔ اودوں میں پہلی واری کہانی لکھن بیٹھا۔ اوہ کہانی میری اپنی حیاتی دے کسے پکھ اُتے سی۔ جدوں میرے روم میٹ نے اوہ پڑھی تاں آکھن لگا کہ ایہدا مکھ پاتر(مرکزی کردار) تے لکھاری آپ ای اے! مینوں انج لگا جویں کسے میری چوری پھڑ لئی ہووے۔ میں لکھنا چھڈکے پڑھن ول لگ گیا۔ اخیر 2015 وچ میری ملاقات ٹیپو سلمان مخدوم نال لاہور ہائیکورٹ دے نیڑے اوہناں دے دفتر وچ ہوئی۔ اودوں میری پوسٹنگ وی لاہور سی۔ اسیں جدوں وی ملدے، ساڈی کتاباں اُتے ای گل بات ہوندی۔ اوہ آپ وی بہت پڑھے لکھے، سوجھوان تے کھلے دل دے بندے نیں۔ مینوں اوہناں نے لکھن ول لایا۔ اساں رل کے قانون دی اک کتاب ‘نظام قانون’ لکھی۔ پھر ٹیپو ہوراں مینوں فکشن لکھن دا آکھیا۔ میں جھکدا ساں۔ مینوں لگدا سی کہ ایہہ کم میرے کولوں نہیں ہونا۔ میں تہانوں دسنا بھل گیا کہ ٹیپو جی سپریم کورٹ دے وکیل نے تے اج کل ایڈیشنل ایڈووکیٹ جنرل لاہور نیں۔ خیر، اوہناں مینوں پنجابی وچ لکھن ول لا دتا۔ اسیں پنجابی لکھاریاں نوں ملنا شروع کیتا۔ سبھ توں پہلاں نین سکھ نوں ملے۔ اوہ وی وکالت کردے رہے سن۔ نین سکھ تے زبیر احمد لاہور وچ ای رہندے نیں تے آپس وچ گوڑھے یار وی نیں۔ ایہہ دونوں دو دو واری ڈھاہاں دا انعام وی جت چکے نیں۔ میری تے ٹیپو دی زبیر احمد، مقصود ثاقب، جمیل احمد پال، نوید احمد، کرامت علی مغل، نصیر احمد، اعجاز، اقبال قیصر تے پنجابی دے ہور لکھاریاں نال وی میل ملاقات ہوئی۔ سچ آکھاں تاں میں پنجابی دی سیوا لئی لکھنا شروع نہیں سی کیتا سگوں ایہہ میری ماں بولی سی تے ایہدے وچ لکھنا مینوں سوکھا لگا۔ جدوں لکھنا شروع کیتا تاں پھر مڑ کے نہیں ویکھیا۔ 2020 وچ میرا پہلا کہانی پراگا ‘واورولے’ چھپیا۔ اگلے سال 2021 وچ کہانیاں دی میری دوجی کتاب ‘دریاواں دے ہانی’ چھاپے چڑھی۔ میں ایہہ کہانیاں جھنگ تے خوشاب وچ رہ کے لکھیاں۔ جدوں ایہہ کتاب چھپی تاں میں ساہیوال وچ ساں۔ خالد فرہاد دھاریوال تے ملک مہر علی نال ایہہ کتاب چھپن توں بعد ملاقات ہوئی۔ میں جانیا اوہ دونوں متر ساؤ تے سدھیاں روحاں نیں۔ مشتاق صوفی ہوراں نال ملنی، میریاں کتاباں اُتے انگریزی اخبار ‘ڈان’ وچ اوہناں دے لکھے رویو مگروں ہوئی۔ اوہناں دا میں شکرگزار ہاں۔
میں راجندر سنگھ بیدی بارے ‘شبد’ دا سپلیمینٹ تیار کر رہیا ہاں۔ کسے نے بیدی نوں پچھیا سی کہ اوہ کیوں لکھدا اے؟ بیدی دا جواب سی کہ اپنے لئی۔ آپے دا پرگٹاوا کرن لئی۔ اپنے اندرلے نوں پھرولن لئی۔ تسیں وی کدے ایس بارے سوچیا اے کہ تسیں کیوں لکھدے ہو؟
کوئی کیوں لکھدا اے؟ ایہہ سوال ہر لکھاری لئی اک مسئلہ اے۔ ایس سوال دا تعلق نفسیاتی پکھ نال جڑدا اے۔ لکھاری دے اندر کوئی پریرنا ہوندی اے جیہڑی اوہنوں ایس راہ اُتے لا کے آپ لُک جاندی اے۔ لکھاری نوں ایہہ لبھن لئی اپنے من دے اندر وڑھ کے ویکھنا پیندا اے۔ میں سکول دے زمانے توں ای ایہہ چاہندا ساں کہ میرا کوئی نیڑے دا رشتے دار لکھن لکھاؤن دا کم کرے۔ میرے اندر دی خاہش دے پچھے لکھاریاں نال محبت سی۔ میں اپنے آپ نوں ایس کم جوگا نہیں سی سمجھدا، ایس لئی چاہندا ساں کہ میرا کوئی اپنا ایہہ کم کرے۔ بالکل ایویں ای جویں کوئی پیو اپنے پُتر نوں اوہ کجھ بناؤنا چاہندا اے جو اوہ کسے کارن آپ نہ بن سکیا ہووے۔ جد اپنے اندر جھاتی مار کے ویکھیا تاں اصل وچ میں آپ ای لکھاری بننا چاہندا ساں۔ میری تھاں کوئی ہور ایہہ کم نہیں سی کر سکدا، ایس لئی میں آپ ای قلم چُک لیا۔ لکھاری اوس عاشق وانگوں ہوندا اے جیہڑا اپنے عشق دا ڈھول پٹدا اے۔ میں اپنے خاباں خیالاں دی دنیا ساریاں دے ساہمنے رکھنا چاہندا ہاں۔ دل دیاں گلاں تے خیال دی دنیا دی کوئی حد نہیں ہوندی۔ ایہہ خیال نویں تے نویکلی دنیا نوں تخلیق کرن دا جتن کردا اے۔ ایس دنیا وچ کوئی شے وی مکمل نہیں تے نہ ای ہو سکدی اے پر میرے اندر دا لکھاری کوئی اجیہی دنیا ویکھدا اے جیہڑی ندی دے پانی وانگ سرل وگدی ہووے۔ ایہدے پچھے سہپن دا خیال اے۔ ظلم جبر توں وانجھی دنیا۔ میرے لئی لکھن دا مقصد، اندر باہر اُسریاں حداں نال ٹکراں مار کے اپنی آزادی دی گل کرنا اے۔ آزادی سماج دیاں کندھاں ٹپن توں اگے دی گل اے۔ سچ جھوٹھ تے چنگے مندے دی ونڈ توں وکھ وی کوئی دنیا ہو سکدی اے تے میں اوس دنیا دا واسی بنن لئی اکھراں نوں رتھ بنایا اے۔ لکھنا اک سہولت اے جیہدے لئی فنتاسی دی لوڑ ہوندی اے۔ نظر آؤن والی دنیا توں نکلن لئی اوس فنتاسی دی لوڑ پیندی اے۔ بورخیس شاید ایس فنتاسی وچ رہندے ہوئے اپنے انھے ہو جان نوں ای بھوگ گیا سی۔ ناروے دے وڈے لیکھک یان فوسے دے ناول وچ اک چترکار آکھدا اے کہ اوہ روزی روٹی لئی تصویراں نہیں بناؤندا سگوں اپنے دماغ وچ پئے چتراں توں چنڈ چھڈاؤن لئی کینوس اُتے رنگ بھردا رہندا اے۔ میں وی اوس چترکار وانگوں اپنے دماغ دیاں سوچاں نوں باہر کڈھ کے مکتی پاؤنا چاہناں۔
لکھن دے عمل بارے وکھ وکھ لیکھکاں دے وکھ وکھ وچار نیں۔ میرے ورگا کوئی ایس نوں الہام مندا اے۔ کوئی کہندا اے کہ میں پلیننگ کرداں، کوئی بھیڑ وچ بیٹھ کے لکھ سکدا اے۔ کسے نوں اکلتا دی لوڑ ہوندی اے۔ تہاڈے کول کہانی کیویں آؤندی اے؟
کہانی دا خیال اک ٹمکنے وانگ ہوندا اے۔ دماغ نوں کوئی خیال چنگا لگدا اے تاں پھر لکھاری اوہدے پچھے بھج پیندا اے۔ ہنیرے وچ کوئی چانن دا ٹمکنا دِسدا ہے تے بندہ اوہدے ول ٹر پیندا اے۔ راہ وچ کئی ول ولاویں آؤندے نیں۔ اوہ ٹمکنا اپنی شکل وی بدلدا رہندا اے۔ کول جا کے پتہ لگدا اے کہ اوہ چانن کیہڑی شے دا سی۔ مینوں کہانی دے خیال وی اودوں آؤندے نیں جدوں میں کہانی لکھنا چاہندا ہاں۔ کہانی دا پہلا پیراگراف اوس خیال دا چمتکار ہوندا اے۔ باقی دی کہانی آپ ای راہے پے جاندی اے۔ ہر واری کہانی اپنا پینڈا آپ مِتھدی اے۔ جو میں سوچیا ہوندا اے، اوہدے توں وکھ ای کم نکلدا اے۔ میرے خیال وچ جدوں لکھاری کہانی شروع کر لیندا اے تاں پھر اوہدا دماغ لگاتار سوچدا رہندا اے۔ ایہہ ساری کھیڈ اوہدے اچیت وچ کھیڈی جا رہی ہوندی اے، بھاویں لکھاری کسے ہور کم وچ رُجھیا ہووے۔
اپنی کسے اک کہانی دی مثال دے کے اپنے کہانی لیکھن دا تجربہ ساڈے نال سانجھا کرو۔
میری اک کہانی ‘من دی جھیت’ اے۔ مینوں ایہہ خیال آیا کہ اک نیانا جیہڑا جھلا ہو جاندا اے یاں جھلا جمدا اے، اوہدے اپنے دماغ وچ کیہ چل رہیا ہوندا اے؟ ایس خیال نال ای میں کہانی لکھنی شروع کر دتی۔ اوس بال نوں ‘دونی’ آکھدے نیں کیونجو جدوں اوہ سر اُتے سٹ لگن نال جھلا ہو گیا تاں پھر اوہ دو دا پہاڑا پڑھی جاندا۔ اوہنوں کسے شے دی کوئی فکر نہیں۔ اوہدی فکراں توں آزاد حیاتی نوں ویکھ کے اوہدے ماپیاں نوں فکراں ضرور نے۔ دوا دارو نال اوہنوں کوئی فرق نہیں پیندا۔ ایس توں اگے میں سوچن لگ پیا کہ ہن کیہ کراں ؟ کہانی نوں اگے کیویں ٹوراں؟ ٹونے ٹوٹکے ای اخیرلا حربہ ہوندا اے۔ پھر میں سوچیا کہ پیر فقیر ول ٹوراں یاں کسے ہور کول۔ پیر فقیر دی گل تاں کئی کہانیاں وچ ہوئی لبھدی اے، ایس لئی میں پرانے ہندوستان ول دھیان کیتا۔ مینوں اجیہا پاتر (کردار)چاہیدا سی جو ہندوستان دے اتہاس(تاریخ) دی دھوڑ تھلے دبیا وی ہووے تے اوہدی رمک ساڈے آلے دوآلے کسے تھاں اُتے وی موجود ہووے۔ دونی دے ماپے اپنے دُکھ وچ کھردے پئے سن پر دونی نوں اوہناں دے دُکھ دا نہ احساس سی تے نہ ای کوئی فکر۔ اوہ مست سی تے نکیاں نکیاں گلاں تے کماں وچ خوش رہندا۔ انج لگدا جویں اوہ صرف حیاتی نوں جینا چاہندا سی۔ اوہ ماپیاں دا اکلا پُتر سی۔ اوہدی بیماری دوناں جیاں نوں وی اک دوجے توں جویں نکھیڑ دتا سی۔ اخیر مینوں سالٹ رینج وچ اک پہاڑی اُتے ٹٹے بھجے مندر دا خیال آیا۔ کسے زمانے وچ رشی اوتھے گیان دھیان لاؤندے ہون گے۔ اوس مندر دے نیڑے کوئی وسوں نہیں سی۔ میں اوہ مندر خوشاب شہر وچ اپنی پوسٹنگ ویلے ویکھیا ہویا سی۔ خشونت سنگھ دے پنڈ ہڈالی وچوں لنگھ کے اوس پہاڑی ول سڑک جاندی اے۔ اخیر میرے پاتر اوس پہاڑی دے مندر کول بیٹھی اک بڈھی مائی کول اپڑ جاندے نیں۔ جتھے اوہ پہاڑی مکدی اے اوتھوں تھل شروع ہوندا اے۔ ریت دے اوس تھل وچ آبادی کھلری ہوئی اے۔ لوک اپنی زمین اُتے ڈیرے بنا کے رہندے نیں۔ جدوں دونی دے ماپے مندر اپڑدے نے، اودوں مائی تھل وچ جا چکی ہوندی اے۔ دونی دے ماپے اخیر تھل اپڑ جاندے نے۔ ہن اگے میں پھر سوچن لگ پیا کہ کہانی کویں ٹوراں۔ جدوں وی میں کہانی دے وچکار پھس جاواں تاں پھر اپنی حیاتی دے تجربے توں اڈّ میرا پڑھیا وچاریا کم آؤندا اے۔ جے پڑھائی نہ ہووے تاں پھر سُکے تجربے اُتے چلنا پیندا اے۔ اک لکھاری دی ایہہ لوڑ اے کہ اوہ فلسفہ، اتہاس تے فکشن دا چنگا گیانی ہووے۔ اوہدے Sub-conscious نوں ایتھوں ای مدد ملدی اے۔ تسیں ایہنوں Intution (وجدان) دا وی ناں دے سکدے ہو۔ دونی دے ماپے اوس مائی نال مڑ اک مہینے مگروں ٹیکسلا دے میوزیم وچ ملن دا متھ لیندے نے۔ میرے دماغ وچ خیالی شیواں پنگردیاں رہندیاں نیں۔ میں ایس کہانی وچ خیالی شیواں دا اک میوزیم گھڑیا تے اپنے پاتر اوتھے اپڑا دتے۔ خیالی شیواں دا تعارف اوس مائی دے مونہوں کروایا۔ اخیر وچ لوبھ، طاقت، دولت تے امیداں راہیں دونی دے ماپیاں دا دماغ کھولیا۔ ناگ ارجن فلاسفر دے پیراں وچ ڈگ کے دونی دے ماپیاں نوں ایہو سبق لبھا: “جتھوں تسیں ویکھدے ہو اوتھوں دونی بیمار اے تے جتھوں میں ویکھدا ہاں، اوتھوں تسیں بیمار ہو۔” حیاتی دی کھیڈ جویں مینوں نظر آئی اوہ میں ایس کہانی راہیں دس دتی اے۔ مینوں لگدا اے جویں مہاتما بدھ دا فلسفہ ساڈے اندر کسے نہ کسے تھاں موجود اے تے اوہ سانوں سوچن اُتے مجبور کردا رہندا اے۔ کہانی اک سفر اے جیہدے راہیں لکھاری اپنی ذات دی پچھان کرن دے نال ایس حیاتی نوں سمجھن دی وی کوشش کردا اے۔ لکھت کوئی مکمل شے نہیں ہوندی کہ لکھاری اوہنوں Omnipotent وانگوں سمجھ سکے۔ لکھاری دی اپنی تخلیق اوہدے اُتے سوالاں دے نویں در کھول سکدی اے۔ لکھت اوہدی گنجھلک سوچ نوں تاں ظاہر کر سکدی اے پر ایہہ ضروری نہیں کہ لکھاری دی گنجھل نوں وی مکا دیوے۔
کیہ تہاڈے من وچ کدے اپنے پاٹھکاں دی ہوند دا خیال وی موجود ہوندا اے کہ جے میں ایداں کہانی لکھاں تاں میرے پڑھنہار کیہ کہن گے۔ کُھل کے دسو۔
لکھدے ہوئے میرے دماغ وچ اصلی تے خیالی پاٹھک (ریڈر)ضرور ہوندے نیں۔ اصلی تاں مٹی دے بنے ٹردے پھردے لوک نیں۔ اوہناں وچ کوئی نہ کوئی اجیہا ضرور ہوندا اے جیہنوں اپنی لکھت پڑھن لئی گھلن نوں دل کردا اے۔ اوہ پاٹھک اصل وچ میری مانتا دا حصہ ہوندا اے۔ میرے اک دو بیلی اجیہے نیں جیہناں نوں میں اپنی کہانی لکھ کے بھیجداں۔ اوہناں دے کومنٹ نوں انج اڈیکدا ہاں جویں اوس نے پاس یاں فیل کرنا ہووے۔ لکھت اوہ خوشی دیندی اے جیہڑی نارسسٹ نوں ندی دے پانی وچ اپنا مکھ ویکھ کے لبھی سی۔ لکھاری نے خود نوں پاٹھکاں دے عکس وچوں ویکھنا ہوندا اے۔ اک لکھاری دی جنرل ریڈنگ وجہوں اوس پاٹھک دی ونڈ نکلدی اے۔ ایس لئی لکھاری نوں چوکھے توں چوکھا پڑھدے رہنا چاہیدا اے تانجو اوہ اپنے اوس پاٹھک دی چون چنگی کر سکے۔ اوہ پاٹھک جہنوں دماغ وچ رکھ کے میں لکھدا ہاں اوہ گھٹو گھٹ ساری دنیا دے ادب توں واقف اے۔ ایس لئی مینوں یقین ہوندا اے کہ اوہدی پرکھ چنگی ہووے گی۔ میرے خیالی پاٹھک بھاویں میرے توں جانوں نہیں ہوندے پر اوہناں دیاں لکھتاں میرے اُتے اثر چھڈیا ہوندا اے۔ میں ایہہ سوچدا ہاں کہ جیکر کوئی پرجوہی لیکھک کدے میری کہانی پڑھے تاں اوہدے لئی وی کوئی چسیلی گل نکل آوے۔ ایہہ ضروری نہیں کہ واقعی میری کہانی پڑھ کے اوہنوں چس آوے۔ تصور تاں کیتا جا سکدا اے جیہدے اُتے کوئی روک ٹوک نہیں۔
تسیں میرے وانگوں ودیشی ناول پڑھے نیں۔ اک دو نہیں۔ انیکاں جیہناں دی گنتی نہیں کیتی جا سکدی۔ ساڈے ایدھرلے ہون جاں اودھرلے بہتے لیکھک تاں پڑھدے ہی نہیں، ودیشی لیکھکاں نوں تاں کیہ پڑھنا ! ایہہ ناول پڑھدیاں کیہ تسیں کسے ناول کار دا اثر قبولیا اے یاں تہاڈے من وچ ایہہ وچار آیا ہووے کہ مینوں وی اجیہا ناول لکھنا چاہیدا اے۔
جرمن لکھاری رابرٹ میوسل دا ناول ‘آ مین ودآؤٹ کوالٹیز’ میری پسند دا ناول اے۔ 19ویں صدی دے فرانسیسی لیکھک سٹینڈال دا ناول ‘ریڈّ اینڈ بلیک’ وی مینوں بہت پسند اے۔ البیر کامو دا ناول ‘سٹرینجر’ وی میں کدے بھلا نہیں سکدا۔ ولیریا لوئسل دا ‘سٹوری آف مائی ٹیتھ’، روبرتو بولانو دا ‘2666’ تے ڈیوڈ گروسمان دا ‘آ ہورس واکس انٹو آ بار’ اج دے دور دے ناول نیں۔ میں انج دے ناول لکھنا چاہناں، ویکھو کیہ بندا اے۔ اک نارویجیئن ناول کار کناس گاڈ دا ناول ‘مائی سٹرگل’ چھ جلداں اُتے پھیلیا ہویا اے۔ ایہہ پوری حیاتی دا پروجیکٹ لگدا اے۔ میں اجے دو جلداں پڑھیاں نیں۔ مارسل پروست تے کارل کناس گاڈ دی نقل کرن لئی اک پوری حیاتی چاہیدی اے۔ انج دی حیاتی جیہدے وچ ہور کوئی کم نہ ہووے۔ میں ایہہ سارے ناول بھل سکدا ہاں پر رابرٹ میوسل دے ناول نوں نہیں بھلا سکدا۔ مینوں اوہ ناول پسند نیں جیہناں وچ فلسفے نوں وی تھاں دتی گئی ہووے۔
تسیں مارکیز دا نام نہیں لیا۔۔۔
مینوں لگدا اے کہ لاطینی امریکہ دا ناول اج گیبریئل گارسیا مارکیز نوں پچھے چھڈ آیا اے۔ ہن خوان گیبریئل واسکیز لاطینی امریکہ دا مستقبل اے۔
لاطینی امریکہ تے برصغیر وچ تہانوں کوئی سانجھ یاں وکھریواں نظر آؤندا اے؟
لاطینی امریکی مُلکاں وچ سپینش بولی جاندی اے تے ایہہ سارے مُلکھ ادب راہیں جڑے ہوئے نیں۔ ایتھے پرتگالی وی بولی جاندی اے پر تھوڑے کو ملکاں وچ ای۔ ہندوستان تے پاکستان اندر بھانت بھانت دیاں بولیاں نیں۔ ہر بولی وچ ادب رچیا جا رہیا اے۔ ہندوستانی ادب دا اتہاس بہت پرانا اے۔ لاطینی امریکہ وچوں کئی ادبی تحریکاں اُٹھیاں تے دکھنی امریکہ دے اوہناں ملکاں دا ادب یورپ اندر مطلب سپین تیک پہنچ رکھدا اے۔ اوتھے ترجمے دی روایت پرانی تے پیڈی اے۔ دُور دراڈے لکھیا جاندا سپینش ادب تاں ساڈے کول انگریزی راہیں اپڑ جاندا اے پر ساڈے گوانڈھ وچ لکھے گئے بنگالی، ملیالم تے کنڑ ادب دیاں کتاباں ترجمہ ہون وچ کئی ورھے بیت جاندے نیں۔ انگریزی پڑھن والے تاں پھر وی پڑھ لیندے نیں پر ہماتڑ پاٹھک سہکدا رہندا اے۔ میں ہندوستان دے اوہناں لکھاریاں دیاں کتاباں پڑھیاں نیں جیہڑے مُولوں انگریزی وچ لکھدے نیں۔ خشونت سنگھ، وکرم سیٹھ، انیتا ڈیسائی، اروندھتی رائے، امیتاو گھوش، اروند اڈیگا، آر کے نرائن تے جھمپا لہری وغیرہ نوں پڑھنا سوکھا اے، جدوں کہ دوجیاں بولیاں دے وڈے لکھاریاں نوں اسیں جاندے ای نہیں۔ وکھریویں نے دُوری ہور ودھا دتی اے۔ برصغیر دے لوکاں نوں اک دوجے دے نیڑے ہون دا موقع ملن نال ادب دا اکٹھ ہو سکدا اے جویں لاطینی امریکہ وچ ہویا اے۔
ایتھے وی آر پار دے لوکاں وچ ادب، سانجھ دا سوتر بن سکدا اے؟
جی بالکل!
کنڑ لکھاری یو۔ آر۔ اننت مورتی، ملیالم لکھاری ویکیوم بشیر محمد تے بنگالی ناول کار کنال باسو نوں ایدھر بہت گھٹ لکھاریاں نے پڑھیا ہووے گا۔ اننت مورتی دی اک کہانی ‘گھٹ شرادھ’ اُتے ایسے ناں توں ہندی وچ فلم بنی اے۔ اوہ ضرور ویکھو۔
میں ویکھی ہوئی اے، جیہدے وچ نانا پاٹیکر نے اچھوت دا رول کیتا اے۔
چڑھدے پنجاب دے لکھاری گربخش سنگھ، کلونت سنگھ ورک، موہن بھنڈاری، رگھبیر ڈھنڈ، شو کمار بٹالوی، پاش تے لال سنگھ دل تے لہندے پنجاب دے فرزند علی، مقصود ثاقب، الیاس گھمن، فرخندہ لودھی، رندھاوا تے ہور انیکاں لیکھک نیں۔ ایہناں دے حوالے نال تسیں اجوکے پنجابی ادب بارے کیہ سوچدے ہو؟
سچی گل تاں ایہہ اے کہ میں پنج ورھے پہلاں تک پنجابی شاعراں نوں نہیں سی جاندا۔ کہانی کاراں وچوں صرف افضل احسن رندھاوا، منشا یاد تے کلونت سنگھ ورک بارے علم سی۔ لہندے پنجاب دے پنجابی لیکھکاں دا اودوں ای پتہ چلدا اے جدوں کوئی پنجابی وچ آپ لکھنا شروع کر دیوے۔ میں بہت گھٹ پنجابی دا ادب پڑھیا سی۔ چڑھدے پنجاب دا ادب تاں اکا ای تھوڑا۔ جیہناں لکھاریاں دے کہانی پراگے ایدھر شاہ مکھی وچ چھپے ہوئے نیں، اوہناں وچوں وی بس جندر، وریام سندھو، پریم پرکاش تے تلوندر سنگھ نوں ہی پڑھیا ہویا اے۔ ساڈے لہندے دے پنجابی لکھاری اُنویں تے ویہویں صدی توں اگے نہیں ٹپے۔ اوہناں دی پڑھائی وی گھٹ اے۔ سبھے اک ای سچے نوں منن والے لگدے نے۔ تھوڑا علم خطرناک ہوندا اے، ایہہ گل ساڈے پنجابی لکھاریاں اُتے ٹھیک ڈُھکدی اے۔ چڑھدے پنجاب دے لکھاریاں توں میں چوکھا واقف نہیں، ایس لئی اوہناں بارے کوئی رائے نہیں دے سکدا۔ کجھ ورھیاں بعد اپنے وچار ضرور سانجھے کر سکاں گا۔ میرے خیال وچ پنجابی لکھاریاں نوں اجے بہت پڑھن دی لوڑ اے۔ پڑھنا، لکھن توں وی زیادہ ضروری اے۔ اسیں نکے نکے لوبھاں پچھے چوکھا بھجدے ہاں۔ اپنے ادب نوں اچیرا کرن لئی ساڈے لیکھک اُدمی نہیں۔ میں اپنے آپ نوں کوئی وڈا لکھاری نہیں سمجھدا، میں تاں حالیں لکھنا شروع کیتا اے۔ ادب دا پِڑ بہت ٹھنڈا ہوندا اے تے صبر منگدا اے۔ مانتا ہولی ہولی لبھدی اے۔ اک ہور گل میں ویکھی اے کہ پنجابی وچ ایم۔ اے۔ تے پی۔ ایچ۔ ڈی۔ کرن والے وی فکشن نہیں پڑھدے۔ اوہناں نال ادب بارے گل کرو تاں پنج منٹاں توں اگے گل نہیں ٹردی۔ جیکر پنجابی ادب دا مستقبل اوہناں نال جڑیا اے تاں پھر مریض نوں دعاواں دی لوڑ اے۔ نویں لکھاریاں نوں ایہہ پرانے نام نہاد لکھاری نیڑے نہیں لگن دیندے۔ اینا مایوس کردے نیں کہ من کھٹا پے کے بندہ نس ای جاوے۔ اِکا دُکا چنگے لوک وی ہے نیں پر اوہناں دی وی کوئی نہیں سُندا۔ مینوں امید اے کہ ویلے دے نال ایہہ ویہار ورتارا بدلے گا تے پنجابی ادب دے پڑ وچ نوجوان قلماں نویاں لیہاں پاؤن گیاں۔
انعام لہندے پنجاب وچ دتے جاندے ہون یاں چڑھدے پنجاب وچ، دوناں پاسے بُڑبُڑ ہوندی رہندی اے۔ کدے کدے لگدا اے کہ صرف خانہ پوری لئی انعاماں دی مڈھلا بکھیڑا کیتا جاندا اے۔ جس نوں انعام دینا ہووے، اوس بارے پہلاں ہی فیصلہ کر لیا جاندا اے۔ جویں سرکاری کھیتر وچ کسے نوکری لئی اشتہار دتا جاندا اے، پر جس نوں رکھنا ہووے، اوس نوں گھرے بیٹھے نوں پتہ ہوندا اے۔ تسیں بطور جج ایس بارے کیہ سوچدے ہو؟
پنجابی فکشن دے انعام لہندے پنجاب وچ نہ ہون برابر نیں۔ پلاک ایوارڈ، اکیڈمی آف لیٹرز ایوارڈ تے پاکستان رائٹرز گلڈ ایوارڈ، مسعود کھدرپوش ایوارڈ ساڈے پاسے دے وڈے انعام منے جاندے نیں۔ کوئی انعام لکھاری دا ناں اُچا کرن دا سبب نہیں بوندا۔ لہندے پنجاب دے ایہہ ایوارڈ پیسے دھیلے دے پکھوں نکے سہی پر لکھاری نوں چنگا لکھن دی پریرنا (جوش) ضرور دیندے نیں۔ انعام دین دا ایہہ سلسلہ کدے چل پیندا اے تاں کدے ٹُٹ جاندا اے۔ انعام دا فیصلہ کرن والی جیوری بھاویں پکھ ماردی اے پر پھر وی انعام کسے لکھاری نوں ای ملدا اے۔ پنجابی ادب دا وڈا انعام بے شک ڈھاہاں پرائز ہی اے۔ ہر ورھے کتاباں دی چون اُتے ایہدی جیوری نوں گلاں سننیاں پیندیاں نیں۔ ایہہ گلاں انعام نوں ہور وی اُچا کردیاں نیں۔ دنیا دے سارے وڈے انعاماں بارے ایہو جیہے وتکرے تاں رہندے ای نیں۔ ڈھاہاں جیوری دے فیصلے اُتے کجھ لوکاں دا اثر ہے جیہنوں اکھوں پروکھے نہیں کیتا جا سکدا۔ ایہہ میں اپنے پاسے دا ماحول ویکھدیاں آکھ سکدا ہاں۔ ڈھاہاں پریوار نے ایدھروں کسے اُتے وشواس کرنا ہوندا اے تے ایہی بھروسہ کسے خاص ٹولی نوں اپنی من مرضی دے فیصلے لین وچ مدد کردا اے۔ ڈھاہاں پریوار دی ادب نال شاید کوئی ذاتی جڑت اجیہی نہیں کہ اوہ آپ وی ادب پڑھدے ہون۔ ڈھاہاں جیوری دے ممبر عام طور تے فکشن دے اصلی ریڈر نہیں ہوندے۔ صرف ڈگری لین نال کوئی ادب نوں نہیں سمجھ سکدا۔ ایہدے لئی دنیا بھر دے سمکالی ادب نوں پڑھیا ہونا ضروری اے تے ایہہ کم ساڈے پاسے تاں بہت گھٹ اے۔ لکھاری نوں وی روپئے پیسے دی لوڑ ہوندی اے پر انعام پاروں لکھاریاں نوں سو گلاں سننیاں پیندیاں نیں۔ ہر کوئی لکھاری نوں اُچ پدھر اُتے رکھ کے انعام دی آس نوں غلط ای سمجھدا اے۔ ایہہ سبھ جاندے ہوئے وی کہ اک لکھاری اپنی کتاب نوں اپنے خرچے اُتے چھپوا کے انعام لئی گھلے تے اگوں دھروہ ہو جاوے تاں اوہدا کیہ حال ہووے گا؟ کئی لکھاری اک کتاب چھپوا کے انعام لے لیندے نیں تے پھر لکھنا ای بھل جاندے نیں۔ اک چنگے لکھاری دا من ساڑن لئی ایس توں وڈی گل کیہ ہووے گی کہ اوہدی کتاب نوں اوہ لوک جج کرن جیہناں دا ادب بارے کُل گیان، سکول کالج دیاں چند گائیڈاں تک محدود ہوندا اے۔ ایتھے Prejudice (کُھندک) جیہی بیماری وی موجود اے جیہدا کوئی اُپاء نہیں۔ مینوں چڑھدے پنجاب دا علم نہیں پر ساڈے پاسے ایہو پِٹ سیاپا اے۔ ہو سکدا اے کہ ایہہ گل غلط ہووے پر مینوں لگدا کہ اج دے Capitalist سماج وچ امیر لوک لکھاریاں نوں Product (وست)سمجھدے نیں۔ تے Fetishism (وست پوجا) نے لکھاریاں نوں Commodity (وکاؤ مال) بنا دتا اے۔ لکھاری اوہ کجھ لکھدے نیں جیہڑا انعام دین والے اوہناں کولوں لکھواؤنا چاہندے نیں۔ لکھاری دی اپنی ذات تے اوہدے خیالاں دی بجائے مارکیٹ دی گل دا زور ہوندا اے۔ لکھاری اک مشین وانگ خاص طرحاں دا ادب لکھ کے سمجھوتہ کردا اے۔ انعام دین والے امیر لوک ماڑے لکھاریاں دی انعام دے کے مدد کرن راہیں اپنے آپ نوں مہان وی سِدھ کر لیندے نیں۔ دھرم نوں استعمال کرن والے وی تاں ایہو سوچ رکھدے نیں۔ لکھاری جیکر انعام نوں مُکھ رکھ کے فکشن لکھے گا، پھر شاید انعام تاں لبھ جائے پر لکھاری دا ناں سورج وانگ ڈُب جاوے گا۔ لکھاری نوں انعام دے لوبھ تے لالسا توں بغیر لکھنا چاہیدا اے۔ ہو سکدا اے کہ کدے انعام وی لبھ جاوے۔ انج اوہدی لکھت وی بچی رہے گی۔
سنیا اے کہ ڈھاہاں انعام کرکے اردو فکشن رائیٹر، اردو وچ کئی کئی کتاباں لکھن توں بعد ہن پنجابی فکشن ول مڑ رہے نیں، ایہنوں لوبھ آکھاں گے یاں ماں بولی دا ہیج !
اجیہے اردو لکھاریاں دے پنج ناں تاں میں تہانوں گنوا سکدا ہاں جو پنجابی وچ ناول لکھی بیٹھے نیں تے اگلے کجھ ورھیاں وچ واری واری پڑ وچ اُترن گے۔ ایہہ انعام دا لوبھ اے یاں پنجابی دی محبت ؟ میں ایہدے بارے کجھ نہیں آکھ سکدا۔ پر اجیہے لکھاریاں کولوں ایہہ پچھنا تاں بندا اے کہ ماں بولی نوں اوہناں پہل کیوں نہیں دتی سی؟
لیکھک ہون وجوں تہاڈی نوکری یاں گھروکی جیون اُتے کوئی اثر؟
نوکری نال میری روزی روٹی چلدی اے، ایس لئی مینوں اپنیاں کتاباں توں پیسے کماؤن دی کوئی فکر نہیں۔ فکشن پڑھنا تے لکھنا میرا شوق بن گیا اے۔ ایہہ نشے وانگ اے۔ کسے وی پروفیشن وچ کم کردے ہوئے بندے نوں کوئی بھٹکاؤن والا کم وی چاہیدا اے تاں جے اکیویں توں بچیا جا سکے۔ عدالتی کم بڑا Stress والا ہوندا اے۔ ایس دباؤ توں بچن لئی کوئی ہور کم کرنا بہت ضروری اے۔ میں اپنے لئی کتاباں تے ٹینس کورٹ نوں چنیا اے۔ اک کورٹ دا تناؤ دوجی کورٹ وچ جا کے مُک جاندا اے۔ ایہدے نال پڑھنا لکھنا عیاشی بن جاندی اے۔ لوکیں مینوں بے فکرا ویکھ کے حیران ہوندے نیں۔ میں حیاتی دے بہت سارے رپھڑاں توں آزاد ہو گیا ہاں۔ ایہدے نال اک چوکھا گمبھیر مسئلہ وی جنم لے لیندا اے۔ لکھاری اپنا کم اودوں ای کر سکدا اے جدوں اوہدی فیملی اوہنوں سپیس دیوے۔ جے ایتھوں سپیس نہ لبھے تاں پھر رولے ای رولے ہوندے نیں۔ مینوں کئی وار انج لگیا جویں میرا ویاہ بس ٹٹن ای لگا سی۔ انج دے حالات وچ لکھنا پڑھنا اوکھا ہو جاندا اے تے پھر اپنے گھروکی جیون دی Cost اُتے ای ایہہ کم کیتا جا سکدا اے۔ پتہ نہیں حیاتی وچ کیہڑی شے اہم اے۔
کیہ تسیں موپاساں دی کہانی ‘ڈائری آف اے میڈمین’ پڑھی اے؟
(اِک ٹھہاکا) ۔۔۔ ہاں۔ پر میں اوس کہانی دے مُکھ پاتر ورگا جج نہیں۔
ادب تے قانون دے تعلق بارے وی کجھ دسو تے تسیں کویں ایہہ تعلق نبھا رہے ہو؟
ادب وچ میری دلچسپی قانون دی ڈگری لین توں پہلاں دی سی پر مینوں ایہناں دوناں دی سانجھ دا علم نہیں سی۔ لاء کالج دے تن سالاں وچ نہ قانون تے نہ ای ادب بارے کسے نے دسیا۔ میں جدوں لاہور وچ وکالت شروع کیتی تاں لارڈ ڈیننگ دا ناں سنیا۔ اوہدیاں لکھیاں کتاباں مُل لے کے پڑھیاں۔ لارڈ ڈیننگ دنیا دے وڈے تے مشہور جج سن۔ اوہناں لکھیا اے کہ جس وی قانون دے شعبے وچ پیر رکھنے ہوون اوہ قانون، سوشیالوجی، ادب تے ہینسارڈ (پارلیمینٹ دیاں بحثاں تے کاروائیاں دی سرکاری طور تے چھپدی دستاویز) نوں ضرور پڑھے۔ لارڈ ڈیننگ، شیکسپیئر تے چارلس ڈکنز دا چوکھا ناں لیندے سن۔ چارلس ڈکنز دے ناول ‘پکوک پیپرز’ تے ‘بلیک ہاؤس’ اوہناں دے من بھاؤندے ناول سن۔ میں لارڈ ڈیننگ پاروں ای اوہ دونویں ناول پڑھے۔ ایہہ ناول 19ویں صدی دے انگلینڈ دے عدالتی نظام اُتے نیں۔ ساڈے مُلکاں وچ اوہو نظام چل رہیا اے جیہڑا چارلس ڈکنز دے ایہناں ناولاں وچ وکھایا گیا اے۔ شیکسپیئر دی انگریزی مینوں بہت اوکھی لگدی سی۔ ادب تے قانون دے آپسی تعلق دا مینوں اودوں پتہ لگیا جدوں میں امریکہ دی فیڈرل اپیل عدالت دے جج رِچرڈ پوزنر دی کتاب ‘لاء اینڈ لٹریچر’ پڑھی۔ ایس کتاب وچ اوہناں ساریاں ناولاں دا ذکر سی جیہناں وچ جرم تے سزا دی کہانی سی۔ کافکا دا ناول ‘ٹرائل’ البیر کامو دا ‘دی سٹرینجر’ تے سٹینڈال دا ‘ریڈّ اینڈ بلیک’ ناول میں رچرڈ پوزنر دے مشورے نوں من کے پڑھے۔ ایہہ ناول شاہکار نیں۔ جج رچرڈ پوزنر نوں میں بہت پسند کردا ہاں کیونجو قانون دے نال اوہناں مینوں چنگے ناول پڑھن لئی پریرنا دتی۔ عدالتی فیصلیاں وچ ادب دی زبان ورتن دا پرانا رواج اے۔ میں وی اپنی انگریزی زبان نوں ودھیا کرن لئی ایہہ ناول پڑھے سن پر ایہناں ناولاں نے میرے اُتے اک نویں دنیا کھول دتی۔ ہرمن میلول دا ‘بلی بڈ’ دستوئیفسکی دا ناول ‘کرامازوف بردرز’ تے ہارپر لی دا ناول ‘ٹو کِل اے موکنگ برڈ’ ہر وکیل تے جج نوں ضرور پڑھنے چاہیدے نیں۔ میں سمجھدا ہاں کہ ایہہ ناول قانون دے سلیبس دا وی حصہ بننے چاہیدے نیں۔ ادب، قانون نوں انسانیت سکھا سکدا اے۔ ہارپر لی دے ناول اُتے بنی فلم وی ودھیا اے۔ شیکسپیئر دے ناٹک ‘میئر فار میئر’ تے ‘دا مرچینٹ آف وینس’ اپنی مثال آپ نیں۔ ‘میئر فار میئر’ اک جج دی حیاتی بارے ہے۔ مینوں ایہہ بہت پسند اے۔ جج رچرڈ پوزنر ایس ناٹک دے اک فقرے دا بڑا حوالہ دیندے نیں:
“It is excellent To have a giant’s strength, but it is tyrannous to use it like a giant۔ “
شاید لارڈ ایکٹن نے شیکسپیئر توں ای متاثر ہو کے آکھیا سی کہ؛
“Absolute power corrupts absolutely”
عدالتی ٹرائل مغرب وچ لکھے جا رہے اج دے ادب دا موضوع بندا رہندا اے۔
ٹی ایس ایلیئٹ دا کہنا اے کہ لیکھک جو لکھدا اے اوس نوں نقاد پوری طرحاں سمجھا نہیں سکدا۔ اوہ ٹپلے بازی لاؤندا اے۔ تسیں تنقید بارے کیہ سوچدے ہو؟
ایس سوال دا تعلق میرے پیشے نال وی اے، ایس لئی ایہہ بہت اہم سوال اے۔ جتھوں تک ٹی ایس ایلیئٹ دی گل اے، مینوں جاپدا اے کہ جیویں اوس نے ایہہ گل شاید جیمز جوآئس دے ناول اُتے ہوئی تنقید دے جواب وچ آکھی سی۔ کیونجو “یولیسس” اک اجیہا ناول اے جس نے زبان تے بیان دی حد نوں پار کرکے اک نواں تجربہ کیتا سی۔ ایس ناول نوں سمجھنا اوکھا کم سی تے اج وی پڑھنہار ایہنوں سمجھن لئی بہت ویلا ٹپا دیندے نیں۔ ایہہ ناول اک طرحاں دی Riddle اے۔ اک نقاد نے تاں ایہنوں نرا کھلارا تے گند ‌‌‌‌آکھ دتا سی۔ ورجینیا وُلف نے وی ایس ناول نوں پڑھ کے تباہی تے آفت جیہے شبداں نال رد کر دتا۔ ایلیئٹ نوں پھر آکھنا پیا کہ کسے نوں جے ایس ناول دی سمجھ نہیں آئی تاں ایہدے وچ جیمز جوآئس دا کوئی دوش نہیں۔
تنقید دا کم کسے وی لکھت دی تشریح کرکے اوہنوں سوکھا بنا کے پیش کرنا اے۔ ادب وچ ایہہ کم نقاد کردے نیں تے قانون دے پڑ وچ ہائیکورٹ تے سپریم کورٹ دے جج۔ قانون بناؤنا اسمبلی دا کم اے۔ اسمبلی نے آئین بنایا سی۔ ہندوستان دے آئین دی تشریح کردیاں سپریم کورٹ آف انڈیا نے بیسک سٹرکچر دی کھوج کر لئی۔ ہُن ایس مڈھلے ڈھانچے دے خلاف پارلیمینٹ وی آئین وچ تبدیلی نہیں کر سکدی۔ تشریح دے نال تنقید دی طاقت نے لیکھکاں نوں بنھ کے رکھ دتا اے۔ شبداں دے مطلب وی نقاد ای دسن گے۔ ایس لئی سیانے آکھدے نیں کہ “Who will judge the judges?”
ادب دی تنقید دا ساڈے کول رواج تاں ہے پر ایہہ زوردار نہیں ہوندی، جنی کہ یورپ یاں لاطینی امریکہ وچ اے۔ اودھر فکشن دے لکھاریاں تے نقاداں وچکار گھول ہوندا اے۔ اوتھے لکھاریاں لئی نقاد اک مسلسل ترٹھ دا ناں اے۔ نقاداں نے سچیں کئی لکھاریاں نوں روایا وی اے۔ پر نقاد دا ایہہ کم نہیں کہ اوہ کسے دی لکھت نوں ڈھاہ لاوے۔ اوس دا کم رچنا دی تشریخ کرنا اے، اوہنوں لیرولیر کرنا نہیں۔ ہن تنقید وی کلا بن گئی اے۔ جے کلا نہیں ہے تاں پھر اوہ وی فضول تے گند اے۔ تنقید دا کم فکشن لکھن توں وی اوکھا اے۔ ایہدے لئی چوکھا پڑھنا پیندا اے۔ نقاد بنن لئی یاک لاکاں (فرانسیسی سوجھوان) جیہے دماغ دی لوڑ ہوندی اے جیہڑا تجزیہ کر سکے۔ نقاد بھاویں لکھاری دی سوچ دی پوری کھوج نہ وی کرے پر اوہ لکھت دی پرکھ ضرور کر سکدا اے۔ فرانز کافکا نوں اپنے سمیں وچ نامنا نہیں ملی پر اوہنوں نقاداں نے ای مگروں مشہور کیتا۔ کجھ لکھاری اپنے ویلے توں اگے نکل جاندے نیں تےپڑھنہاراں نوں اوہناں دی سمجھ نہیں آؤندی۔ ایسے طرحاں والٹر بینجمن نے جدوں تنقید لکھنی شروع کیتی تاں اوہ وی اپنے ویلے توں بہت اگے سی۔ والتر بینیامن جیہے نقاداں نے ایس کلا نوں ادب دا ہم پلہ بنا دتا اے۔ ہیرولڈ بلوم تے جیمز وُڈ جیہے نقاداں نے ادب نوں جتھے اُچی تھاں دتی اے، اوتھے اوہ فکشن نوں سمجھن وچ مددگار وی بنے نیں۔ تنقید ہن ادب توں وکھ نہیں اے۔ جیکر ادب ہے تاں پھر تنقید وی اے۔ ادب بناں تنقید دا اپنا کوئی وجود نہیں۔ ہر نقاد دی پڑھنہاراں وانگوں اپنی پسند تے ناپسند ہو سکدی اے۔ ایہہ پسند، ناپسند کسے وی لکھت یاں لکھاری نوں نکا یاں وڈا بنا سکدی اے۔ ویلے دے نال لکھت دے مطلب بدل جاندے نیں۔ جج تے نقاد اپنے ویلے دی سمجھ نال شبداں دے مطلب کڈھ کے تشریح کردے رہندے نیں۔ شبد تے لکھاری دے سنبندھ نوں اجے تائیں نہ جج تے نہ ای کوئی نقاد پورا سمجھ سکیا اے۔ لکھاری تے نقاد وچکار اک پردہ تنیا رہندا اے جیہدے وچوں شکل بدل بدل کے نظر آؤندی رہندی اے۔ ایس لئی ٹی ایس ایلیئٹ دی گل غلط وی نہیں پر ایہہ پورا سچ وی نہیں ہے۔ ذاتی طور اُتے تنقید میں گھٹ پڑھی اے۔ تنقید پڑھن نوں دل کرے تاں پھر میں کافکا، روبرٹ میوسل، جے ایم کوئٹزی تے رکارڈو پگلیا دیاں ڈائریاں پڑھ لیندا ہاں۔
آئے دن تہاڈا نت نویں مقدمیاں نال واہ پیندا اے۔ کیہ تسیں کسے خاص کیس یاں کیس نال سنبندھت گھٹنا نوں آدھار بنا کے کوئی کہانی لکھی اے؟
جی بالکل۔ کچہری کہانیاں دا رپورٹنگ سینٹر اے۔ شہر تے پنڈاں دے رولے رپے اخیر اوتھے ای اپڑدے تے پتھلا مار کے بہہ جاندے نیں۔ میں وی اپنیاں دو تن کہانیاں دے سرے کچہری وچوں پھڑے سن۔ اک میری کہانی ‘کیہڑا پیو’ اے۔ میں جھنگ وچ سول جج دے طور کم کر رہیا ساں۔ اک دیہاڑے مقدمیاں دیاں آوازاں کروا کے میں اک فائل نوں پڑھن لگ گیا۔ اوس دن اوہدا فیصلہ کرنا سی۔ عدالت وچ اک زنانی تے اوہدی دھی کیس دا فیصلہ سنن لئی آئیاں سن۔ میں اخیرلی وار کیس نوں پڑھ کے فیصلہ سنا دتا۔ ایس طرحاں دے فیصلے کرنا عام جیہا کم اے۔ میں فیصلہ اوہناں دے حق وچ کیتا تے اوہ کڑی دھاہاں مار کے رون لگ پئی۔ اوہدے اوس رُدن نے ہی مینوں کہانی لکھن لئی مجبور کیتا۔ ایس کہانی دے پاتراں دی حیاتی خیالی اے تے کیس دے فیکٹس میں اینے ای فکشن وچ ورتے جنی لوڑ سی۔ اجیہی ہی اک ہور کہانی ‘جھلا’ اے۔ اک زنانی نے طلاق مگروں اپنی بالڑی دے خرچے دا مقدمہ اپنے خاوند دے خلاف کیتا سی۔ جنا چر مقدمہ چلدا اوہ لڑدے بھڑدے ای رہندے۔ اوہناں دی چار پنج ورھیاں دی دھی ایہہ ویکھدی رہندی۔ کیس دا فیصلہ ہو گیا تاں دھی دا خرچہ لگ گیا۔ بندہ کوئی مزدور تے جھلا جیہا لگدا سی۔ اوہ کدے خرچہ دے دیندا تے کدے کارا کر جاندا۔ خرچہ نہ ملدا تاں زنانی اوہنوں دھی نال ملن وی نہ دیندی۔ اک دن پیشی اُتے اوہ بندہ خرچہ دین آیا پر زنانی اکلی آئی سی۔ بندے دے ہتھ وچ خرچے دے پیسے سن پر زنانی نے ایہہ آکھ سنایا کہ دھی مر گئی اے۔ ایس گل نے میرے اُتے اثر کیتا تاں میں اوہناں دی حیاتی دی کہانی گھڑ کے ایس گھٹنا نوں اُلیک چھڈیا۔ اک ہور کہانی ‘گھمیار’ ہے جیہدے وچ میں عدالتی نظام اُتے اپنے وچار درسائے نیں۔ میں جو ویکھیا اے اوہ انصاف دی دیوی بارے لکھ دتا اے۔ اگوں میرا پروگرام ہے کہ میں تشدد تے قتل دے بارے وچ کوئی ناول لکھاں۔ ویہل ملن دی گل اے، ویکھو کدوں لکھیا جاندا اے۔
آر پار بولی اک ہون دے باوجود ایہہ دو لپیاں دا کیہ پواڑا اے ؟ نالے دوناں پاسے بولی وچ ودھ رہے پاڑ بارے کیہ آکھو گے؟
گرمکھی لپی پنجابی لئی بہت ڈھکویں اے۔ شاہ مکھی لپی وچ کئی اُوناں نیں۔ آوازاں نوں اکھراں دا بانا پواؤن وچ ایہہ پوری طرحاں کامیاب نہیں۔ شاید اگے جا کے ایہدے وی سٹینڈرڈ فکس ہو جان۔ سانجھے ہندوستان ویلے پنجاب وچ پنجابی دی طاقت فارسی زبان سی۔ فارسی دے شبد پنجابی نوں موکلا کردے رہے۔ پنجابیاں دی عام بولی اجے وی اوہ اے جیہڑی سانجھے پنجاب وچ بولی جاندی سی۔ ہن ادب، ریسرچ تے اتہاس دی زبان بدل گئی اے۔ گرمکھی وچ تاں ایہہ کم جیویں کسے Planning نال ہو رہیا اے۔ چڑھدے پاسے ہندی تے سنسکرت دی چھاپ توں گرمکھی نوں اونا ای خطرہ اے جنا لہندے ول شاہ مکھی نوں اردو تے عربی توں اے۔ ساڈے ول بولی دا حلیہ کالجاں تے یونیورسٹیاں دے استاد بدل دین گے۔ ایہہ اک نویں بولی بندی جا رہی اے۔ عام لوکاں دی بولی نوں سنگیت تے فلم بچائی رکھے گی۔ پروفیسراں توں ساڈی ماں بولی پنجابی نوں ودھ خطرہ اے۔ ایہنوں دوناں پاسے نرول تے سرل رکھن وچ فکشن لکھن والیاں دا کردار اہم اے۔ ایہہ کہانی ای ہے جو آر پار آسانی نال پڑھی سمجھی جاندی پئی اے۔ پنجابی کھوج پرکھ تے تنقید دی بولی اُکا وکھری ہو گئی اے۔ لہندے پنجاب وچ اجے بولی ایس کرکے نرول اے کہ ایدھر ایہہ لازمی سبجیکٹ دے طور تے نہیں پڑھائی جاندی۔ لکھت دے ذریعے تسیں بولی نوں چھیتی بدل سکدے ہو پر عام لوکاں دی بول چال نوں بدلن لئی بہت ویلا چاہیدا اے۔ لہندے پنجاب وچ سکولاں اندر پنجابی لاگو ہو گئی تاں پھر ریاست دے دباء ہیٹھ استاد حضرات ایہنوں اردو بنا دین گے۔ ہو سکدا اے کہ میری گل کسے نوں چنگی نہ لگے تے کوئی ایس اُتے اعتراض وی کرے پر مینوں جو سجھیا اے میں اوہ بول دتا اے۔ گرمکھی لپی دوناں پنجاباں لئی ضروری اے۔ ایہی لپی پنجابی دا مستقبل اے۔ شبداولی تاں ای سانجھی رہ سکدی اے جے دوناں پاسے میل ملاپ دی کھل ہووے۔ نہیں تاں آر پار بولی وچ پاڑ ودھے گا۔ ساڈیاں اگلیاں پیڑھیاں نوں جیکر اک دوجے دا لکھیا سمجھ نہ آیا تاں پھر کیہی سانجھی بولی تے کاہدے اکٹھ ؟ میں سمجھدا ہاں کہ چوکھی ذمہ واری چڑھدے پنجاب والیاں دی اے تے اوہناں نوں ایس پاسے دھیان دینا پوے گا۔ ساڈے ول سرکاری بولی پنجابی نہ ہون کارن بدلاؤ بہت مدھم اے۔ اک واری سرکاری بولی بن گئی تاں پھر سانجھے لفظ تیزی نال مرن لگ پین گے۔
اج کل کیہ لکھ پڑھ رہے ہو؟
اج کل میں Deepak Unnikishnanدا ناول Temporary Peopleتے اوہدے نال اوٹیسا موشفیگ دا ناولLapvona وی پڑھ رہیا ہاں۔ نان فکشن وچ ڈاکٹر امبیڈکر دی جیونی تے ایلائس کینٹی دی کتاب ‘کراؤڈز اینڈ پاور’ وی میرے سرہانے دھری پئی اے۔ میں تن چار کتاباں شروع کر لیندا ہاں، جیہڑی وچوں چنگی لگے اوہ پہلاں مُک جاندی اے۔ نان فکشن نوں پڑھنا ضروری اے۔ ایہدے نال فکشن لکھن لئی بیک گراؤنڈ میٹرئیل دماغ وچ اکٹھا ہندا رہندا اے۔ جیمز جوائس دا ناول ‘یولیسس’ تہانوں کدے سمجھ نہیں آ سکدا جے تسیں نان فکشن نوں مونہہ نہ ماریا ہووے۔ ایہہ ناول پڑھ کے مینوں احساس ہویا سی کہ پڑھنا کنا ضروری اے۔ ایہہ اکلا ناول ہے جس نوں میں تن واری پڑھیا۔ دو وار پڑھن نال کوئی سمجھ نہیں سی آئی۔ لکھن دی گل کراں تاں میں اج کل اپنے ناول اُتے کم کر رہیا ہاں۔ شاید آؤندے سال اوہ چھپ جاوے۔ ایس توں مگروں عالمی ادب دے کسے ودھیا ناول نوں پنجابی وچ ترجمہ کرن دا ارادہ وی اے۔
تماہی ‘واہگہ’ امرتسر
جولائی – ستمبر